Η εναλλακτική παγκοσμιοποίηση

Κλίμα τρομολαγνείας επιχειρούν να σπείρουν οι Ιαπωνικές αρχές με ανακοινώσεις σαν την παραπάνω ενόψει των μεγάλων διαδηλώσεων κατά της G8 στις 7-9 Ιουλίου 2008

ΑΝΑΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ των κυριότερων σημείων του άρθρου του  FRANCOIS HOUTART, Διευθυντή του Τριηπειρωτικού Κέντρου και του περιοδικού «Alternatives sud», Λουβέν-λα-Νεβ, Βέλγιο στην εφημερίδα LE-MONDE – 04/01/2004 («Ε»)

 Genova 2001

 

Η εναλλακτική παγκοσμιοποίηση

 

Οι μεγάλες κινητοποιήσεις (Σιάτλ, Γένοβα, Εβιάν) ενάντια σ’ αυτούς που αποφασίζουν για τον πλανήτη, τα κοινωνικά φόρουμ (όπως το Πόρτο Αλέγκρε), συγκεντρώνουν ετερόκλητες δυνάμεις, οι οποίες παρουσιάζουν αντιθέσεις. Ωστόσο, ενώνουν τις αντιστάσεις στις νεοφιλελεύθερες πολιτικές και διαμορφώνουν προτάσεις.

 

Μικροπαραγωγοί βαμβακιού της δυτικής Αφρικής, αυτόχθονες λαοί της Τσιάπας ή του Ισημερινού, αγρότες της Βραζιλίας χωρίς γη, «φτωχοί αστοί» της Μπανγκόκ, καταναλωτές νερού της Κοτσαμπάμπα (Βολιβία) ή της Σρι Λάνκα, γυναίκες του τομέα της παραοικονομίας, οι οποίες υφίστανται το βάρος της οικογενειακής επιβίωσης, μακροχρόνια άνεργοι, νέοι νομάδες όπως οι μετανάστες… Ολοι είναι υποταγμένοι στον ίδιο νόμο της αγοράς, αλλά όλοι, μέσα από διάφορους τρόπους, έχουν γίνει πιο ευάλωτοι.

 

Ορισμένοι μέσα από τις μισθολογικές σχέσεις με το κεφάλαιο, άλλοι μέσα από μηχανισμούς χρηματοοικονομικής και νομικής τάξης στους οποίους η παγκοσμιοποίηση της οικονομίας έχει προσθέσει μια απρόβλεπτη διάσταση: επικράτηση του χρηματοοικονομικού κεφαλαίου, βάρος του χρέους, φορολογικοί παράδεισοι, αστρονομικά επιτόκια, προγράμματα διαρθρωτικής προσαρμογής, ατροφία του κοινωνικού κράτους, κανόνες του Παγκόσμιου Οργανισμού Εμπορίου (ΠΟΕ), κ.λπ. Η υπεργολαβία έχει αυξηθεί στις περιφέρειες, η απορύθμιση, η υποβάθμιση της κοινωνικής μέριμνας και μερικές φορές η περικοπή των πραγματικών μισθών έχουν γίνει ο κανόνας.

 

Αυτά τα τριάντα χρόνια των επιθέσεων ενάντια στην εργασία και το κράτος για να επιταχυνθεί η συσσώρευση του κεφαλαίου (σύμφωνα με τις εντολές της Συναίνεσης της Ουάσιγκτον), αυτά τα δέκα χρόνια του νεοφιλελευθερισμού που θριαμβεύει μετά την πτώση του τείχους του Βερολίνου έχουν δημιουργήσει νέες συνθήκες κοινωνικών αγώνων (1).

 

Ωστόσο, απέναντι στη συγκέντρωση των οικονομικών αποφάσεων, οι αγώνες παρέμειναν κατακερματισμένοι, σε μια πρώτη φάση, αφού η αποτυχία του «υπαρκτού σοσιαλισμού», οι αδυναμίες της υπάρχουσας αριστεράς, η «κάθετη» λειτουργία των κομμάτων, η εξαφάνιση των κομμουνιστικών κομμάτων και οι συμβιβασμοί της σοσιαλδημοκρατίας μείωσαν την αξιοπιστία των παραδοσιακών φορέων διαμαρτυρίας.

 

 Αφίσα από την κινητοποίηση κατά της G8 στο Χάιλιγκενταμ της Βόρειας Γερμανίας

Πρώτες αντιδράσεις

 

Ωστόσο, οι επιθυμίες για συμμετοχή στους αγώνες πρόβαλαν από όλες τις πλευρές. Αποτέλεσμα μιας διπλής αντίστασης -των «παλαιών» κινημάτων (κυρίως των συνδικάτων) και των «νέων» φορέων-, στην αυγή του 21ου αιώνα, γεννιέται η εναλλακτική παγκοσμιοποίηση (2).

 

Στη διάρκεια της δεκαετίας του ’90, πολλές πρωτοβουλίες είδαν το φως της ημέρας: η People’s Power 21, μια συγκέντρωση ασιατικών κινημάτων, η Διάσκεψη κατά του νεοφιλελευθερισμού που οργανώθηκε από τους Ζαπατίστας στην Τσιάπας, το Αλλο Νταβός (3), οι διεθνείς συναντήσεις της Attac στο Παρίσι το 1999, κ.λπ. Σιγά σιγά, και μάλιστα πέρα από την αντίθεση στις κυρίαρχες πολιτικές, γεννήθηκε η ιδέα για τη δημιουργία μιας αντεξουσίας -Σιάτλ (1999), Γένοβα (2001), Κανκούν (2003)- και, κυρίως, ενός χώρου συνάντησης όλων των αντιστάσεων: το Παγκόσμιο Κοινωνικό Φόρουμ (ΠΚΦ) του Πόρτο Αλέγκρε, που αποτέλεσε αντίβαρο στο Παγκόσμιο Οικονομικό Φόρουμ του Νταβός.

 

Η σύγκλιση τόσο ετερογενών στοιχείων αντίστασης δεν είναι κάτι προφανές. Αν και η βάση τέτοιων συγκεντρώσεων εκφράζεται με σαφήνεια στη χάρτα του ΠΚΦ του Πόρτο Αλέγκρε, η μεγάλη γεωγραφική, κλαδική και πολιτιστική πολυμορφία αυτών που αγωνίζονται κατά του νεοφιλελευθερισμού και αναζητούν άλλους δρόμους αποτελεί τη δύναμή τους και ταυτόχρονα την αδυναμία τους. Σ’ αυτό πρέπει να προσθέσουμε την τάση, σε ολόκληρο τον κόσμο, να τηρούνται αποστάσεις από οργανωμένες μορφές αντίστασης και να ευνοούνται οι αυθόρμητες πρωτοβουλίες. Αυτό συμβαίνει κυρίως με πολλούς νέους που συμμετέχουν στα φόρα.

 

Από το 1999, δεκάδες χιλιάδες άτομα συγκεντρώθηκαν σε δύο διαφορετικά είδη πρωτοβουλιών: στη διαμαρτυρία ενάντια στα προγράμματα παγκόσμιων μεγάλων οργανισμών λήψης αποφάσεων -Παγκόσμια Τράπεζα, Διεθνές Νομισματικό Ταμείο (ΔΝΤ), ΠΟΕ, Ευρωπαϊκή Ενωση- και στην πιο θεσμική πρωτοβουλία, τα παγκόσμια, ηπειρωτικά, εθνικά και τοπικά φόρα.

 

Αυτές οι συγκεντρώσεις έχουν αναδειχθεί σε κεντρικό πολιτικό γεγονός. Η αμφισβήτηση οργανισμών της σύγχρονης παγκοσμιοποίησης επρόκειτο λογικά να συνεχιστεί εκείνη την εποχή, με μια μορφή που είχε γίνει συνηθισμένη -διαδηλώσεις και συναντήσεις παράλληλες με το γεγονός.

 

Μπορούμε, αντίθετα, να αναρωτηθούμε για το χαρακτήρα, τους στόχους, τη λειτουργία και το μέλλον των κοινωνικών φόρουμ. Στην πραγματικότητα, γι’ αυτές τις διαφορετικές πλευρές, ακόμη κι αν οι ορισμοί συγκεκριμενοποιούνται όσο μεγαλώνει η εμπειρία, οι συζητήσεις αφθονούν.

 

Η διαμόρφωση ενός εναλλακτικού πολιτικού λόγου δεν εξελίσσεται χωρίς αντιθέσεις ή εντάσεις. Ορισμένοι έχουν μιλήσει για «κίνημα των κινημάτων». Η έκφραση «φόρουμ-χώροι» μοιάζει πιο κατάλληλη για να χαρακτηρίσει αυτά τα σημεία συνάντησης, αυτά τα εκκολαπτήρια ιδεών (4). Δεν υπάρχουν ούτε τελικές διακηρύξεις ούτε πλειοψηφικές αποφάσεις ούτε οδηγίες. Αυτές είναι οι πρακτικές συνέπειες της ίδιας της ετερογένειας των συμμετεχόντων, κάτι που θα κινδύνευε να οδηγήσει στην παραλυσία ή τη διάλυση. Επίσης, δεν υπάρχουν πρόεδροι και κεντρικές επιτροπές, αλλά μια γραμματεία που έχει την ευθύνη της διοργάνωσης και ένα διεθνές συμβούλιο για το Παγκόσμιο Φόρουμ. Ενας τέτοιος ρόλος καταλύτη περιλαμβάνει προφανώς το αντιστάθμισμά του.

 

Προτάσεις μπορούν να γίνουν από συμμετέχοντες, όπως στο Πόρτο Αλέγκρε το 2003 όπου προτάθηκε η ιδέα, που είχε ήδη παρουσιαστεί στο Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Φόρουμ της Φλωρεντίας το Νοέμβριο του 2002, για τη διαδήλωση ενάντια στον πόλεμο που προετοιμαζόταν κατά του Ιράκ (5). Ωστόσο, είναι δύσκολο, σ’ αυτές τις συνθήκες, να καθοριστούν πολιτικοί στόχοι. Ποια θα ήταν άλλωστε η αποτελεσματικότητά τους;

 

Βέβαια, οι γενικές κατευθύνσεις που ορίζονται από τη χάρτα των φόρουμ αποτελούν τον άξονα των συγκεντρώσεων, αλλά υπάρχουν μεγάλες διαφορές όσον αφορά την κριτική του κυρίαρχου συστήματος και τη διαμόρφωση νέων επιλογών.

 

Στην πραγματικότητα, άλλο πράγμα είναι να εκφράζεται η αντίδραση των θυμάτων και άλλο να προωθείται μια πραγματικά αντισυστημική δράση. Οσον αφορά τις προτεινόμενες λύσεις, αυτές ταλαντεύονται ανάμεσα στον «εξανθρωπισμό» της καπιταλιστικής αγοράς και την «αντικατάστασή».

 

Ολα αυτά βιώνονται με τη μορφή ενός κινήματος το οποίο έχει καταφέρει να δημιουργήσει μια συλλογική συνείδηση, ένα νέο πολιτιστικό γεγονός στην παγκόσμια κλίμακα, περνώντας από το «δεν υπάρχει εναλλακτική λύση» της Μάργκαρετ Θάτσερ στο «ένας άλλος κόσμος είναι εφικτός».

 

 

Ομως, ένα σύνθημα δεν αρκεί για να αλλάξει τον κόσμο. Η δράση παραμένει ουσιαστική και η πολιτική αποτελεσματικότητα απαραίτητη. Εξ ου, μεταξύ άλλων, η συγκρότηση στο εσωτερικό των φόρουμ ενός συνασπισμού κοινωνικών κινημάτων (συνδικάτων, οργανώσεων, αγροτικών κινημάτων, κ.λπ.) τα οποία παίρνουν θέσεις. Εξ ου, επίσης, οι επαφές με τον πολιτικό κόσμο, οι οποίες είναι προσεκτικές καθώς καθορίζονται από το φόβο της χειραγώγησης, αλλά θεωρούνται απαραίτητες για να μπορέσει να επιτευχθεί μια συγκεκριμένη έκφραση των εναλλακτικών προτάσεων. Η παράλληλη οργάνωση ενός φόρουμ βουλευτών είναι μία από αυτές τις εκφράσεις.

 

Πολυμορφία και μαζικότητα

 

H λειτουργία των φόρουμ αντανακλά το χαρακτήρα τους και τους στόχους τους. Από τη μια πλευρά, η πολυμορφία απαιτεί μια πολύ μεγάλη ευελιξία. Από την άλλη, ο επιδιωκόμενος στόχος απαιτεί συνοχή στην οργάνωση.

 

Η δύναμή τους έγκειται στο μαζικό χαρακτήρα της συμμετοχής, σε αντίθεση με τον ελιτισμό του Νταβός.

 

Ας θυμίσουμε ότι στη γέννηση της Πρώτης Διεθνούς, ο Καρλ Μαρξ και ο Φρίντριχ Ενγκελς βρέθηκαν μπροστά σε μια κατάσταση με αρκετές ομοιότητες: μια μεγάλη πολυμορφία οργανώσεων με άνισο επίπεδο κοινωνικής συνείδησης, όπου τα συνδικάτα, απαγορευμένα σε πολλές χώρες, αποτελούσαν τη μειοψηφία. Βέβαια, ο στόχος ήταν διαφορετικός: να εντάξουν την εργατική τάξη στο διεθνές πολιτικό πεδίο. Οι ιδρυτές επέμειναν ωστόσο να αποφευχθεί κάθε αυταρχικότητα, κάθε απόφαση που θα προέρχεται από την κορυφή, κάθε τοποθέτηση που δεν θα συναντά τη γενική συναίνεση. Αργότερα, όταν η δομή έγινε αυταρχική και κάθετη, οδηγήθηκε στη διάλυση.

 

Τα κοινωνικά φόρουμ είναι αντιμέτωπα με μια σειρά εσωτερικά και εξωτερικά ζητήματα. Στο εσωτερικό πεδίο, συγκεντρώνουν εργατικά συνδικάτα με διαφορετικές κατευθύνσεις και πολλά άλλα κοινωνικά κινήματα, το καθένα με μια ιδιαίτερη κουλτούρα αγώνα. Εκεί, συγκλίνουν επίσης μη κυβερνητικές οργανώσεις (ΜΚΟ), από τις οποίες πολλές διαθέτουν σημαντικά μέσα σε οικονομικούς πόρους και προσωπικό, με τον κίνδυνο να κυριαρχήσουν στις συζητήσεις.

 

Επίσης, στην επιλογή των παρεμβάσεων και των διασκέψεων, δεν λείπουν οι ατομικές ή θεσμικές στρατηγικές. Τέλος, το ίδιο το μέγεθος των παγκόσμιων και ηπειρωτικών Φόρουμ -100.000 άτομα στο Πόρτο Αλέγκρε, 40.000 στο Χαϊντεραμπάντ (Ινδία), 40.000 στη Φλωρεντία- και ο πολλαπλασιασμός τους θέτουν σημαντικά προβλήματα οργάνωσης, συμμετοχής και χρηματοδότησης.

 

 

Πορεία του Black Block στο Χάιλιγκενταμ (Ιούνιος 2007)

 

Ρεφορμιστές ή ριζοσπάστες;

 

Μια τέτοια προσπάθεια απαιτεί στην πραγματικότητα σημαντικούς πόρους, που υπολογίζονται σε εκατομμύρια ευρώ. Ο πρώτος από αυτούς τους πόρους προέρχεται από τα έξοδα εγγραφής που καταβάλλονται από τους συμμετέχοντες.

 

Οι σχετικές τοπικές και εθνικές συλλογικότητες έχουν συμβάλει σημαντικά όσον αφορά τη χρηματοδότηση των υποδομών στη Βραζιλία, την Ιταλία και τη Γαλλία, αλλά δεν θα συμβεί το ίδιο στην Ινδία.

 

Τέλος, πολλά διεθνή ιδρύματα έχουν καλύψει διάφορα έξοδα προετοιμασίας και οργάνωσης(6). Ωστόσο, μπορούμε να αμφιβάλλουμε αν αυτές οι χρηματοοικονομικές εισφορές μπορούν να συνεχιστούν επ’ αόριστον με τον ίδιο ρυθμό και να διατηρούν το ίδιο μέγεθος. Το ίδιο ερώτημα τίθεται για τη διαθεσιμότητα των συμμετεχόντων, κάτι που μπορεί να σημάνει μια λιγότερο έντονη συμμετοχή στο μέλλον.

 

Η κυρίαρχη παρουσία των μεσαίων τάξεων και η μικρή εκπροσώπηση των λαϊκών στρωμάτων εκφράζονται στη γλώσσα και μερικές φορές ακόμη και στην ιδεολογία.

 

Επιπλέον, ορισμένοι κατηγορούν τα φόρα ότι προβάλλουν μια «ρεφορμιστική» προοπτική, κάτι που επιβεβαιώνεται από την πλειονότητα των σημερινών οργανώσεων.

 

Ωστόσο, στο μέτρο που σ’ αυτά εκφράζονται επίσης πιο ριζοσπαστικές θέσεις, η κατάθεση γνώσεων, αναλύσεων και προτάσεων υπόσχεται την προώθηση μιας συλλογικής κοινωνικής συνείδησης.

 

Καθώς είναι πρωταρχική, η ανάγκη για τη δημιουργία ενός άλλου συσχετισμού δυνάμεων στην παγκόσμια κλίμακα έχει μέχρι σήμερα επιτρέψει συμμαχίες τις οποίες άλλοτε ήταν αδύνατον να φανταστεί κανείς -ενώ ορισμένες ριζοσπαστικές κριτικές θέσεις αναγνωρίζουν ότι βραχυπρόθεσμα μπορούμε να περάσουμε μέσα από μεταρρυθμίσεις, με την προϋπόθεση να μην μείνουμε εκεί.

 

Τα εξωτερικά προβλήματα αποδεικνύονται εξίσου σημαντικά. Θα επισημάνουμε δύο από αυτά.

 

Κατ’ αρχήν, το σύστημα αρχίζει να αμύνεται: υιοθέτηση των ίδιων εννοιών (κοινωνία των πολιτών, συμμετοχή, καταπολέμηση της φτώχειας…), αλλά με τη διαστρέβλωση του νοήματός τους, ένταξη κινημάτων και ΜΚΟ σε προγράμματα ανάπτυξης (Παγκόσμια Τράπεζα) ή διεθνείς συναντήσεις (Νταβός), διοικητικές ενοχλήσεις, αλλαγή των ποινικών νομοθεσιών, εξομοίωση με την τρομοκρατία, ποινικοποίηση των κοινωνικών κινημάτων (γιατί οι αγώνες οξύνονται σε πολλές χώρες).

 

Επιπλέον, και αυτό είναι το δεύτερο στοιχείο, τα μέσα ενημέρωσης τείνουν να παρουσιάζουν τα γεγονότα με «φολκλορικό» τρόπο και προτάσσουν κυρίως ορισμένες ασυνήθιστες πλευρές ή, σε διαδηλώσεις κατά των μεγάλων κέντρων λήψης αποφάσεων, τις πράξεις βίας στις οποίες προβαίνει μια μειοψηφία ή, όπως στη Γένοβα τον Ιούλιο του 2001, είναι αποτελέσματα αστυνομικών προκλήσεων. Βέβαια, αυτές οι βιαιότητες αφορούν μια άλλη συζήτηση ανάμεσα σ’ αυτούς που επιθυμούν με ρεαλισμό να στηρίξουν το κίνημα και να προσελκύσουν το μεγαλύτερο δυνατό αριθμό συμμετεχόντων, ώστε να εξασφαλιστεί μια «κρίσιμη μάζα», και αυτούς που, εξοργισμένοι από την ικανότητα του συστήματος να «αφομοιώνει» την αμφισβήτησή του συνεχίζοντας ταυτόχρονα το καταστροφικό έργο του, υποστηρίζουν την ανάληψη του δυναμικού αγώνα.

 

Διαδηλωτές μετονομάζουν την πλατεία όπου δολοφονήθηκε το 2001 στη Γένοβα από την αστυνομία ο Carlo Giuliani

Μια νέα ουτοπία

 

Πέρα από αυτές τις αντιθέσεις, ένα μεγάλο βήμα αρχίζει να επιτυγχάνεται: η αναγέννηση της ουτοπίας, δηλαδή η διαμόρφωση ενός προγράμματος που, μολονότι δεν υπάρχει σήμερα, μπορεί να πραγματοποιηθεί στο μέλλον. Αραγε, ποια κοινωνία θέλουμε; Ποια εκπαίδευση, ποια υγεία, ποιες μεταφορές, ποια επικοινωνία, ποια γεωργία;

 

Ο ορίζοντας της ολοκληρωτικής αγοράς με τις ολέθριες κοινωνικές συνέπειες που τη συνοδεύουν δεν είναι η μόνη διέξοδος. Αυτή η προσδοκία πρέπει να εκφραστεί με μεσοπρόθεσμους και βραχυπρόθεσμους εναλλακτικούς στόχους, και αυτό να γίνει σε όλους τους τομείς -οικονομικό, πολιτικό, κοινωνικό, πολιτιστικό- στη μεγάλη και τη μικρή κλίμακα. Εδώ, βέβαια, η συμβίωση κοινωνικών κινημάτων και στρατευμένων διανοούμενων γίνεται πρωταρχική.

 

Τέλος, παραμένει το ζήτημα της πολιτικής έκφρασης των εναλλακτικών προτάσεων στην παγκόσμια, ηπειρωτική ή τοπική κλίμακα, όχι μέσα από ένα μοναδικό κόμμα που κατέχει όλη την αλήθεια, αλλά μέσα από συγκλίσεις πολιτικών φορέων, με μορφές που πρέπει να επινοηθούν, είτε μόνιμες είτε συγκυριακές.

 

Ούτε κοινωνικό Γούντστοκ ούτε 5η Διεθνής. Τα κοινωνικά φόρουμ έχουν γίνει de facto οι διογκούμενες συνελεύσεις μιας κοινωνίας που κινείται.

 

(1) Laurent Delcourt, Bernard Duterme και Francois Polet, «Forces et faiblesses du «mouvement des mouvements»», «Politique», αρ. 28, Παρίσι, Φεβρουάριος 2003, σ. 16 και 17.

 

(2) Christophe Aguiton, «Le monde nous appartient», Plon, Παρίσι, 2001, Thomas Ponniah και William F. Fisher, «Un autre monde est possible», Paragon, Παρίσι, 2003, και «Ou va le mouvement altermondialisation», La Decouverte, Παρίσι, 2003.

 

(3) Francois Houtart και Francois Polet, «L’Autre Davos», Παρίσι, l’ Harmattan, 1999.

 

(4) Chico Whitaker, «Note pour le debat sur le Forum mondial», FSM, 2002.

 

(5) Στις 15 Φεβρουαρίου, αυτές οι διαδηλώσεις συγκέντρωσαν πάνω από 15 εκατομμύρια άτομα σ’ ολόκληρο τον κόσμο.

 

(6) Η προέλευση όλων των χρημάτων δημοσιεύεται στην ιστοσελίδα του FSM (www.forumsocialmondial.org.br). Επίσης, πρόκειται να δημοσιευθεί ο προϋπολογισμός του Ευρωπαϊκού Κοινωνικού Φόρουμ στο Παρίσι / Σεντ Ντενί / Μποβινί και Ιβρί.